30 - 60 minuten

158 Fileren

Schrijvers kunnen een polemiek – een pennenstrijd – starten door een tekst van een andere schrijver aan te vallen. Dat doen ze niet door een stukje uit die tekst te citeren er daar dan op te gaan schieten. Dat zou goedkoop scoren zijn: citaten komen los van hun context al snel over als onbenullig of onjuist. Ze vallen ook niet aan door de schrijver van de tekst een sukkel – of erger – te noemen. Want ook dat is gemakkelijk scoren, maar wat word je er als lezer van een polemiek wijzer van? Je leert hoogstens dat schrijver x schrijver y een sukkel vindt. Of dat schrijver x vindt dat schrijver y rare dingen opschrijft.

De polemiekschrijver wil de lezer geen ophef bieden, maar stof tot nadenken. Daarom wordt de tekst van tegenstander heel serieus genomen. Die wordt heel precies gelezen en gefileerd op gedachten, aannames en argumenten. Zoals een visboer met een mes een vis fileert en de graten van de vis blootlegt. De basis een polemiek is die precieze lezing.

De schrijver, dichter en criticus Gerrit Komrij kon dit als geen ander. In deze oefening ga je een polemiek van hem lezen om te leren hoe hij te werk ging. Je maakt voor jezelf een lijst van schrijftechnieken die hij gebruikte en kijkt of je daar zelf als polemiekschrijver wat mee kan.

De schrijvers waar Komrij de strijd mee aangaat zijn twee politici, Jan de Vries (CDA) en Arie Slob (ChristenUnie). Die zaten in 2005 in de Tweede Kamer. Ze zeiden dat ze een initiatiefwetsvoorstel wilden indienen in de Tweede Kamer om de rechten van het Nederlands in de grondwet vast te leggen. Initiatiefswetsvoorstellen niet nog geen echte wetsvoorstellen, en worden dat soms ook nooit. Ze kunnen ook een manier zijn om aandacht te vragen voor een onderwerp. Als dat inderdaad het doel was, is het geslaagd, want het idee kwam in de pers en Komrij pikte het op. Een echt wetsvoorstel was er toen niet en is er ook nooit gekomen, maar Komrij had maar een paar zinnen van De Vries en Slob nodig om een polemiek te starten.

  • Lees de polemiek van Komrij door.
  • Maak aantekeningen waarin je noteert of je iets met Komrij eens bent of niet. Die aantekeningen heb je in een van de volgende stappen nog nodig. We hebben de onderdelen van de polemiek voor je een naam en/of nummer gegeven zodat je gemakkelijk aantekeningen per tekstdeel kunt maken.

[Kop] Jammer nou, De Vries, jammer. Je had zo’n mooie aanloop genomen. Eindelijk had je een ideetje dat nog werd opgepikt ook. ,,Het CDA en de ChristenUnie bereiden een initiatiefwetsvoorstel voor om het Nederlands te verankeren in de Grondwet”, las ik tussen de nieuwsberichten.
[Alinea 1] Het CDA, dat ben jij. En de ChristenUnie, dat is je mede-Kamerlid Arie Slob. Met z’n tweeën hebben jullie geconstateerd dat ,,het Nederlands in alle sectoren van de maatschappij wordt verdrongen” en dat het weer de hoogste tijd is. De hoogste tijd om. De tijd rijp dat.
Initiatiefje van Slob en De Vries geboren.
“Het Nederlands is vogelvrij geworden”, voegt Slob er nog aan toe, met een zucht of de dijken op springen staan.
[Alinea 2] Samen met Slob, De Vries, vind je het weinig fraai dat Nederlandse kinderen al op de basisschool les in het Engels krijgen. Jullie keuren het af dat het Nederlandse bedrijfsleven in het Engels communiceert. Jullie vinden het bedenkelijk dat Nederlandse universiteiten Engelstalig willen worden. Daar zit iets in.
[Alinea 3] Zelfs jullie klacht dat gebruiksaanwijzingen steeds vaker alleen in het Engels worden bijgeleverd begrijp ik, al is dat Engels meestal beroerd vertaald Koreaans. “Wij hebben een unieke taal en die moeten we beschermen”, zegt Slob en je valt hem bij.
Dat is mooi.
[Alinea 4] Maar meteen al schiet je door de bocht, De Vries. Je ziet nog een bedreiging en dat is “de opkomst van de zogeheten sms-taal onder jongeren”. “Ik maak me hier zorgen over, net als over de taal die door jongeren op straat soms wordt gebezigd.” Wat jammer nu, beminde taalstrijder, om zo snel de christelijke aap uit de mouw te laten komen. Je doet of je het Nederlands verdedigt. Je bedoelt dat de snotapen hun mond moeten spoelen. Je doet of je voor Vondel en Gossaert pleit. Je bedoelt dat vieze woorden en goddeloze taal je een doorn in het oog zijn. En die sms’jes, o vrome padvinder van de taal, wat hebben die met taalverloedering te maken?
Je leutert als de tijdfilosoof die vindt dat je van stripverhalen analfabeet wordt en van kerkverzuim crimineel. Geef ons zulke vrienden onder de verdedigers van de taal en we hebben geen vijanden meer nodig.
[Alinea 5] Je leek, met Slob, het licht te hebben gezien. Wat jullie zagen was het halfduister van het stemhokje.
Taal is een regeringszaak, zeker. De zaak waar jullie aan denken is die van Holland versus de immigranten.
Arme sms’jes.
[Alinea 6] Laatst raakte ik, De Vries, verdwaald op de website waar de Nederlandse nationalisten, racisten en antisemieten zich verzamelen. Iedereen noemt zich daar met lawaaierige trots blank en vaderlandslievend. Niemand daar is in staat een behoorlijke zin in het Nederlands te schrijven. Stuur die vikingen eens naar je christelijke schooltje, De Vries.

De eerste techniek die Komrij gebruikt, is het schrijven in beelden. We sommen hier drie zinnen op waarin je die techniek ziet. Hij gebruikt die op een cruciaal moment in de tekst. Leek hij aanvankelijk nog positief over het plan van De Vries en Slob, nu opent hij de aanval:

1. Het Nederlands is vogelvrij geworden
2. Maar meteen al schiet je door de bocht
3. Wat jammer nu, (…) om zo snel de christelijke aap uit de mouw te laten komen

  • Parafraseer deze drie zinnen (omschrijf in eigen woorden wat ze betekenen).
  • Vergelijk jouw parafrase met die van je klasgenoten. Kwamen jullie tot dezelfde omschrijvingen, of niet?
  • Wat doet het schrijven in beelden voor de betekenis van zinnen?

De tweede techniek die Komrij gebruikt, is het schrijven in synoniemen [=woord dat dezelfde of een vergelijkbare betekenis heeft als een ander woord]. Je zou ook kunnen zeggen: hij beschrijft mensen niet in de woorden die we normaal gesproken voor hen gebruiken. Zo worden de politici De Vries en Slob ‘beminde taalstrijders’ genoemd.

  • Komrij gebruikt dit synoniem op de plek in de tekst waar hij zich voor het eerst tegen De Vries en Slob keert. Wat is het effect van dit synoniem? Bespreek zowel het effect van ‘bemind’ als ‘strijder’ in je antwoord.
  • Komrij gebruikt nog meer van de synoniemen:

    – beminde taalstrijder
    – snotapen
    – vrome padvinder van taal
    – tijdfilosoof
    – immigranten
    – blank

    Zoek voor één of twee van die synoniemen een eigen synoniem dat je anno nu nóg beter vindt passen in de polemiek van Komrij. Want Komrij schreef deze polemiek in 2005, waar is aanpassing nodig om de scherpte van zijn synoniemen te behouden?

  • Deel je synoniem of synoniemen met je klasgenoten. Zijn zij het met je eens dat je een aanscherping in de tekst van Komrij gemaakt hebt?

De derde techniek die Komrij gebruikt, is het vergelijken van de schrijvers van het plan met (mensen uit) het verleden:

– Ongeveer een eeuw geleden vond bijna iedereen in Nederland dat je van stripverhalen analfabeet werd, en van kerkverzuim (niet of niet vaak genoeg naar de kerk gaan) crimineel.
– Je doet of je voor Vondel en Gossaert pleit.

    • Leg in een paar zinnen uit waarom deze vergelijkingen (stripverhalen leidt tot analfabetisme, kerkverzuim tot criminaliteit) aannemelijk zijn. Wat is de redenatie die achter ze steekt?
    • Leg in een paar zinnen uit of mensen die dachten dat stripverhalen tot analfabetisme en kerkverzuim tot criminaliteit leidt het bij het rechte eind hadden, of niet.
    • Waarom maakt Komrij die vergelijkingen dus, welk effect wil hij hebben?
    • En waarom maakt hij de vergelijking met de beroemde schrijvers Gossaert en Vondel?

De vierde techniek die Komrij gebruikt, is het maken van vergelijkingen tussen mensen.

In alinea 6 schrijft hij dat hij een website van ‘nationalisten, racisten en antisemieten’ bezocht. Iets verderop noemt hij de mensen van die website ‘vikingen’.

  • Dat zijn allemaal heel verschillende groepen mensen. Wat hebben deze groepen volgens Komrij gemeen omdat hij ze in één adem noemt: wat is de grootste gemene deler die deze groepen volgens hem verbindt?
  • Wat is dus het effect van zo’n vergelijking tussen mensen en groepen van wie je met net zoveel gemak zou kunnen betogen dat ze erg van elkaar verschillen?

De vijfde techniek die Komrij gebruikt, is het gebruiken van verkleinwoorden:

– ideetje
– initiatiefje
– schooltje

  • Waarom doet hij dat in die drie gevallen, is er een achterliggende tactiek?

De kern van de aanval van Komrij staat, zo zou je kunnen zeggen, verwoordt in deze zinnen:

Taal is een regeringszaak, zeker. De zaak waar jullie aan denken is die van Holland versus de immigranten.
Arme sms’jes.

Die kern kun je samenvatten als: de politici De Vries en Slob hebben alle recht om over de positie van het Nederlands in Nederland wetten te willen maken, want de rechten van die taal in Nederland worden door de politiek bepaald. De politiek kan beleid maken om het Nederlands tegen het oprukkende Engels te beschermen, bijvoorbeeld. Maar eigenlijk gaat het deze twee politici helemaal niet om de Nederlandse taal. Hun werkelijke punt is dat ze Nederland voor de Nederlanders willen houden.

Met ‘Arme sms-jes’ geeft Komrij aan dat de politici gelegenheidsargumenten in de strijd werpen om hun gelijk te bewijzen. Het bestaan van SMS-jes wordt volgens Komrij door De Vries en Slob misbruikt. Die SMS-jes, maar ook jongerentaal, zijn daarmee speelbal geworden in een politiek debat.

  • Schrijf nu zelf een hele korte, vlijmscherpe polemiek van maximaal 50 woorden om aan dit debat over de rechten van het Nederlands in Nederland een bijdrage te leveren.
    • Kies zelf of je je tegen Komrij, of De Vries en Slob wilt keren. Kijk nog eens naar je eerste aantekeningen: ben je het nog met jezelf eens, ben je misschien van positie veranderd in dit debat omdat je de tekst van Komrij gefileerd hebt?
    • Richt je tegen hun hele tekst, niet tegen een paar citaten.
    • En als je je op de schrijver richt, wees dan gericht in je aanval: richt je op de motieven van de schrijver, niet op zijn persoon.
    • Gebruik als je wilt één van de vijf technieken van Komrij.
Zoek een nieuwe oefening
Neem contact met ons op