155 Zelfbeeld
Een zelfbeeld is het beeld dat je van jezelf hebt. Wat dat beeld precies is, kun je nagaan door jezelf te vragen jezelf in één woord te omschrijven. Misschien kies je voor “doener”. Of “twijfelkont”, als je even niet zo tevreden bent met jezelf.
Niet alleen mensen, maar ook landen hebben een zelfbeeld. Eén woord of een klein rijtje woorden dat weergeeft hoe het land over zichzelf denkt. In dit geval is het niet zo gemakkelijk om vast te stellen wat die woorden zijn. Een land kun je moeilijk vragen: omschrijf jezelf.
Toch gaan we in deze oefening moeite doen achter de woorden te komen die het zelfbeeld van Nederland omschrijven. Want voor een schrijver zijn er maar weinig woorden interessanter dan juist deze woorden. Dat zit zo: als je een beeld van jezelf hebt, gedraag je je daar ook naar. En dat betekent dat ook degenen die Nederland besturen, doen wat bij het Nederlandse zelfbeeld past.
Misschien herinner je je nog dat in Corona-tijd Nederland in intelligente [=slimme] lock down ging. In geen ander land ter wereld hadden bestuurders het over een ‘slimme lock down’, maar in Nederland wel. Dat was geen toeval, zoals je hierna zult zien, want “slim zijn” hoort bij het Nederlandse zelfbeeld. De woorden kennen die bij dat zelfbeeld horen, betekent dus dat je veel beter begrijpt wat Nederland als land doet. En dat is het soort kennis waar je wat mee kan.
In deze oefening ga je niet alleen op zoek naar woorden die het bestaande zelfbeeld van Nederland omschrijven. Je kijkt ook of jij als schrijver een nieuw woord wilt of kunt vinden dat passender is voor Nederland. Zo kun je misschien de toekomst van dit land wel bepalen.
Een zelfbeeld krijg een land door taal. Ouders geven woorden die het land omschrijven vaak heel ongemerkt door aan hun kinderen. Via mopjes, liedjes of spreekwoorden bijvoorbeeld. Denk maar aan de Belgenmoppen die de slimme Nederlanders maken over de domme Belgen. Ouders kregen de woorden op hun beurt weer door van hun ouders. Woorden die bij een zelfbeeld van een land horen hebben dus een lange geschiedenis.
Dat wil niet altijd zeggen dat het zelfbeeld van een land ook bij jou past. Stel dat je een Belgische moeder en vader hebt en met hen in Nederland woont. Dan is het zelfbeeld van een Nederland als een slim land en België als een dom land voor jou niet zo prettig. In dat geval past jouw eigen zelfbeeld en het zelfbeeld van het land waarin je woont niet goed bij elkaar.
Eerste opdracht is in jouw eigen herinnering te gaan graven en het woord te zoeken waarmee jij Nederland hebt leren omschrijven.
- Wat hebben volwassenen (je ouders, verzorgers, docenten, of politici) jou ooit als beeld van Nederland doorgegeven? En kun je je nog herinneren waar, wanneer en hoe dat ging?
- Tip: als je dit een moeilijke vraag vindt, kijk dan eens naar taal die speciaal gebruikt wordt om Nederland een beeld van zichzelf te geven:
- taal uit het volkslied Wilhelmus bijvoorbeeld, of uit andere liederen die veel Nederlanders samen zingen, zoals voetballiedjes.
- of taal gebruikt op een site als die van het ministerie van Buitenlandse zaken. Dat heeft als taak Nederland aan het buitenland te laten zien. Welke woorden gebruikt het ministerie om Nederland te omschrijven?
- of taal die gebruikt wordt om nieuwkomers in Nederland uit te leggen in welk land ze terecht zijn gekomen.
- of taal die je gebruikt om andere landen te omschrijven. Het is namelijk geen toeval dat Nederland een deel van zijn zelfbeeld krijgt door verschil te maken met België. Zelfbeelden van landen komen heel vaak in vergelijking tot stand. Waarbij het andere land waarmee het land zich vergelijkt, het altijd wat minder goed doet op het punt waarop vergeleken wordt. Welk beeld heeft Nederland volgens jou van Duitsland, Frankrijk, Engeland, Italië, Marokko, America etc., en wat zeggen die beelden over het zelfbeeld van Nederland?
- Schrijf nu het woord op dat jij het meest bij het zelfbeeld van Nederland vindt passen. Vergelijk dit eventueel met je klasgenoten. Als zij andere woorden hebben, maak dan samen een top-drie.
Er is een hele grote kans dat jij, en ook jouw klas, niet het woord “uitverkoren” opschreef in de vorige stap. Toch is dat voor de onderzoekers Janneke Stegeman en Saskia Pieterse hét woord dat het zelfbeeld van Nederland bepaalt, zo stellen zij in het boek Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt (2025).
“Uitverkoren” betekent: bijzonder geliefd, verkozen uit of boven alle anderen. Het is een woord uit de joodse en christelijke religie. In de bijbel staat namelijk beschreven dat God één volk als lievelingsvolk koos. Dat volk was uitverkoren.
In het boek beschrijven Stegeman en Pieterse hoe in de zeventiende eeuw de bestuurders van Nederland dachten dat Nederland het lievelingetje was. En omdat Nederland door God uitverkoren was, mocht het zich als land beter voelen dan andere landen. En daarom ook over die landen heersen. Die andere landen zouden zelfs blij moeten zijn met overheersing door een land dat zoveel beter was dan zij.
In het boek laten Stegeman en Pieterse ook zien dat het woord “uitverkoren” nog steeds bij het zelfbeeld van Nederland hoort. Ze wijzen daarbij onder andere op wat de politica Edith Schippers in 2016 zei. Schippers verwees daarbij naar een politicus, Frits Bolkestein, die het voor haar rond 1990 ook al zei:
Frits Bolkestein zei het al in de jaren negentig: alle culturen zijn helemaal niet gelijkwaardig. En ik zeg het hem na: de onze is een stuk beter dan alle andere die ik ken.
Dit is een echo van het zeventiende-eeuwse idee dat Nederland beter is dan andere landen.
- De kans dat je “uitverkoren” opschreef in de vorige stap is niet zo groot omdat landen hun zelfbeeld vaak niet omschrijven als iets negatiefs, maar als iets positiefs. “Uitverkoren” zijn klinkt misschien wel positief, maar als je je ernaar gedraagt op de manier die Stegeman en Pieterse beschrijven, is dat het niet. Kijk eens naar wat je in de vorige stap opschreef: zijn dat positieve woorden over Nederland?
Nu maken we de volgende stap. Het verleden en heden kunnen we niet veranderen, maar misschien wel de toekomst.
- Stel, jij gaat een reclamecampagne maken voor het Nederland dat jij graag zou willen zien. Dat Nederland ga je in één woord omschrijven.
- als je helemaal tevreden bent met het woord dat je in de eerste stap gevonden hebt om het zelfbeeld van Nederland te omschrijven, maak daar dan een zin mee die aangeeft waarom die zo’n goed, fijn en passend woord is. Waarom zou je willen dat Nederland zo is, blijft en zich naar dit woord blijft gedragen?
- als je een beter woord wilt zoeken, omdat je door de tweede stap een beetje kritisch geworden bent over de woorden die nu het zelfbeeld van Nederland bepalen, maak dan eerst een zin die omschrijft hoe Nederland zou moeten worden, en zich zou moeten gedragen. Bedenk daarna welk woord precies de inhoud van die zin afdekt.
