• lees 15 minuten alles was los en vast zit. Een hoofdstuk uit een boek, een reclamefolder, een artikel uit een krant, het maakt niet uit;
• pak uit alles wat je leest een raar woord dat je opvalt;
• een ‘raar’ woord heeft bijvoorbeeld:
  • een ongewoon woordbeeld (dat is: hoe het woord eruit ziet). Een woord met een rare overgang zonder streepje of trema bijvoorbeeld (zoals ‘zeeajuin’).
  • een klemtoon die je niet meteen weet. Een woord als ‘slabak’ bijvoorbeeld. Het is in het Nederlands gebruikelijk om de klemtoon op de eerste lettergreep te leggen (slabak). Maar wat nu als je dat niet doet, slabak?
  • een herkomst die je niet kent. Dat heet een leenwoord, een woord dat uit een andere taal komt. Een woord als teint, uit het Frans bijvoorbeeld, of bingen, uit het Engels, maar wat er eigenlijk heel Nederlands uitziet?
  • wil je nog wat meer inspiratie om aan een raar woord te komen, bekijk dan hoe schrijver Marieke Lucas Rijneveld als Taalbaas omgaat met woorden die hij voor het eerst ziet;
  • of kijk de kunst af bij journalist Guus Middag, die het Verklarend zakwoordenboekje van rare woorden (2022) schreef. Hoe komt hij aan zijn rare woorden? Hij legt het in een interview uit:

Dit voorjaar hoorde ik rond 4 mei op de radio in een discussieprogramma het nieuwe woord leedroof. Dat is, begreep ik, het verschijnsel dat steeds meer groeperingen zich de Dodenherdenking willen toe-eigenen. Daar maken Joodse organisaties bezwaar tegen. Die spreken van “leedroof”. Een curieus [=raar] woord. […] Je zou denken dat het mooi is om van je leed beroofd te worden, maar dat wordt in dit geval anders beleefd. Zo’n woord roept bij mij allerlei vragen op. […] Hoe verandert leed in de loop der tijden? Wanneer is al het oorlogsleed geleden? Van wie is leed eigenlijk? Kun je er recht op hebben? Over sommige woorden zou je een heel boek kunnen schrijven.

• Zoek je rare woord nog niet op in een woordenboek! Schrijf in een paar zinnen op wat je denkt dat het betekent, laat je verbeelding lekker gaan.Bijvoorbeeld: je vond het woord ‘kalibreren’ en schrijft: ‘Misschien is het iets met trillen of bewegen, want het rijmt op ‘vibreren’. Kali is misschien kaal. Dus kaal vibreren. Misschien is het wel je hoofd kaalscheren met een scheerapparaat.’Of je vond het woord ‘bingen’ en schrijft op: ‘Als ik het zo lees, rijmt het op dingen. Maar de ‘b’ maakt het anders. Misschien is het een afkorting voor boerendingen.’
• Ga nu onderzoek doen naar je woord:
  • kijk in de online Van Dale of andere woordenboeken wat het rare woord echt betekent;
  • Google om te zien hoe het gebruikt wordt: door wie, in welke situaties, in welke landen, in welke tijden?
• schrijf de resultaten van je onderzoek ook in een paar zinnen op.

Je hebt nu twee woordverklaringen: eentje die niet klopt omdat die uit je verbeelding en eerste reactie op het rare woord komt. En eentje die je uit je onderzoek in een woordenboek en op Google hebt.

• schrijf nu een woordverklaring van maximaal 100 woorden waarin je beide woordverklaringen gebruikt:
  • neem je lezer mee in wat je dacht dat het woord betekende om te zorgen dat het geen saaie woordverklaring wordt;
  • maar gebruik ook je kennis over wat het woord echt betekent, en hoe het gebruikt wordt om ervoor te zorgen dat je lezer het woord kan gebruiken in de betekenis die het heeft.

Wil je zien of je op de goede weg zit, kijk dan even naar dit voorbeeld:

Als je het woord kalibreren voor het eerst ziet, dan denk je misschien dat het iets te maken heeft met trillen of bewegen, want het rijmt op ‘vibreren’. Kali, dat is dan misschien kaal. Dus: kalibreren betekent ‘kaal vibreren’. Misschien is het wel je hoofd kaalscheren met een scheerapparaat. Maar dat betekent het woord helemaal niet, het woord betekent eigenlijk het goed instellen van een meetapparaat. Dus dat je, als je op een weegschaal gaat staan en die weegschaal zegt: ‘100 kilo’, dat je dan in het echt ook 100 kilo weegt en je die weegschaal kunt vertrouwen. Waar komt kalibreren dan wel vandaan, dat het niks met vibreren te maken heeft? Je moet in een heel andere richting denken, namelijk die van wapens. De loop van een pistool wordt een ‘kaliber’  genoemd: als je heel precies aan het mikken bent om iets te raken met die loop, dan noem je dat kalibreren. Dat woord is daarna voor allerlei instrumenten gebruikt die je goed wilt afstellen. Waarom zeggen we dan niet gewoon afstellen in het Nederlands? nou, misschien wel omdat het woord afstellen ook nog een andere betekenis kan hebben (namelijk: iets niet door laten gaan). Je wilt die twee dingen niet door elkaar halen natuurlijk, het zou wat zijn als een militair iets niet door laat gaan, terwijl je eigenlijk wilt dat-ie zijn wapen afstelt. Daarom misschien twee woorden. En misschien ook wel omdat kalibreren zo raar en mooi klinkt: als iets heel ingewikkelds en gewichtigs, zo maakt dit woord misschien wel mooier wat iemand in werkelijkheid doet.

De journalist Guus Middag heeft er zijn werk van gemaakt woordverklaringen van rare woorden te schrijven. Hoe doet hij dat? Je kunt de kunst van hem afkijken door iets van hem te lezen over het woord : applebottom.

• nu je dit van Middag gelezen hebt, kan jouw woordverklaring misschien nog wel wat beter. Heb je alles uit je onderzoek en verbeelding gehaald, of kun je nog iets verbeteren?
• laat je woordverklaring aan je klasgenoten lezen, en vraag ze:
  • of zij het ook zo’n raar woord vinden;
  • of ze het gaan gebruiken, en waarom?

Verder lezen

Marc van Oostendorp (2022), Microscopisch lezen, neerlandistiek.nl.
Guus Middag (2021), Verklarend zakwoordenboekje van rare woorden. Van aire tot zwouten. Amsterdam: Van Oorschot.
Arjen van Veelen (2011), ‘De lachende lexicograaf. Interview met essayist Guus Middag‘, Onze Taal.